Siemon Medema
In dit artikel wil ik de conservering van houten masten beschrijven op een systematische manier. De onderstaande conserveringstechnologieën en werkschema’s zijn eigenlijk toepasbaar op alle rondhouten en kunnen ook dienen als richtlijn voor het overige transparante (hout)werk.
Merknamen zijn zo veel mogelijk vermeden, behalve bij conserveringsmiddelen. Om marketing-technische reden kan een product namelijk van de één op de andere dag van naam veranderen. Door een product bij naam noemt doet men een ander misschien te kort, terwijl die fabrikant een overeenkomstig product levert.
Harpuis wordt in dit artikel niet genoemd omdat de eigenschappen van Harpuis niet te vergelijken zijn met de in dit artikel genoemde producten, die gebaseerd zijn op hedendaagse technologieën. Wel is Harpuis enigszins te vergelijken met de technische/esthetische eigenschappen van een filmvormde beits, met name wat betreft de invloed op de vochthuishouding in de ondergrond (vochtregulatie).
Ik geef eerst een overzicht van de transparante afwerkingsproducten. Dan vertel ik iets over schimmelvorming en wat we daar tegen kunnen doen en tenslotte geef ik een overzicht van de afwerking van paalmasten en samengestelde masten.
Transparante afwerking
De producten om hout van een transparante afwerking te voorzien zijn in vijf categorieën te verdelen:
Twee componenten lak
De twee componenten lak bestaat uit een zogenaamde stamlak en een afzonderlijke verharder. De stamlak kan zowel een epoxy als een polyurethaan hars zijn. De vochthardende polyurethaan vernis, een eigenlijk ook een twee componenten product. Dit uitharding gebeurt echter niet door een afzonderlijke verharder, maar door het vocht in de atmosfeer (het zogenaamde ‘moisture curing’).
Traditionele jachtlak
Dit zijn vernissen op basis van gemodificeerde alkyd hars.
Beitsen
Dit zijn producten, die na droging geen film op het hout achter laten, laag-visceus (dun vloeibaar) zijn en laag-moleculair (dat wil zeggen kleine moleculen hebben) meest transparant gekleurd.
Filmvormende beitsen
Dit zijn producten (zoals het woord al zegt) die na droging wel een film vormen op de houten ondergrond maar in mindere mate dan de twee componenten lakken en de jachtlakken. In de praktijk zijn dit soort beitsen te zien als een tussenvorm van de traditionele jachtlakken en de beitsen, al dan niet transparant gekleurd.
De twee componenten lakken (of vernissen) hebben, als ze in meerdere lagen (2 á 3) op zijn gebracht, een hoge waterdamp-diffusieweerstand. De totale droge laagdikte van de vernis is dan meer dan 80 micrometer en vocht in de vorm van waterdamp kan dan niet of moeilijk ontwijken uit het hout.
De kwaliteit als zogenaamde ‘vrije verfilm’ (dat wil zeggen de laklaag zonder invloed van de ondergrond) is vooral van de polyurethaan vernissen zeer hoogwaardig.
Maar altijd geldt: de ondergrond (de conditie en constructie) bepaalt de keuze van het verf- of vernissysteem en is van invloed op de kwaliteit van het uiteindelijke resultaat.
Natuurproducten
Natuurproducten zoals lijnolie en (als voorbeeld van een merk) Perkoleum en Harpuis vallen buiten het bereik van dit artikel, dat vooral over producten van de moderne verftechnologie gaat. Zie het kader over deze producten.
Schimmelvorming (houtrot)
Houtrot of schimmel vormt een grote bedreiging voor houten masten en ander rondhout. De meeste masten van traditionele schepen zijn gemaakt van naaldhout dat in de duurzaamheids-klasse 3 tot 4 valt. Dit betekent dat onder zeer ongunstige omstandigheden het kernhout (niet geconserveerd) maximaal 10 jaar in goede conditie blijft. Het is dus zaak om het hout te conserveren om zo een langere levensduur te bereiken.
Houtrot of schimmel ontstaat bij een houtvochtigheid van meer dan 20 % en een temperatuur van 5 tot 40 graden Celsius. Uiteraard moet er een voedingsbodem zijn, het hout, en er moet ook zuurstof bij kunnen. Hoe langer die vier factoren samen gunstig zijn, des te groter is de aantasting door houtrot, dus de factor tijd speelt ook een rol.
Wanneer we één of meer van de genoemde factoren kunnen uitschakelen, zal de kans op het ontstaan van houtrot sterk afnemen. Eigenlijk kunnen we in de praktijk maar op twee van de genoemde factoren invloed uitoefenen namelijk de vochtigheid van de ondergrond en het hout, dat we ongeschikt kunnen maken als voedingsbodem.
Bij het toepassen van een twee componenten systeem moet het vochtgehalte van de ondergrond kleiner dan 14 % zijn. Bij het toepassen van de andere systemen, de zogenaamd vochtregulerende systeem ligt dit percentage op 20%.
Om de voedingsbodem (het hout) ongeschikt te maken voor schimmelvorming is het noodzakelijk om de kale ondergrond meerdere malen in te strijken met een hout-conserveringsmiddel (fungicide). Die ondergrond moet wel droog zijn wat betekent een vochtgehalte van minder dan 18%. Behandel eventuele wind- en haarscheuren goed (zie hieronder). Hierna kan, na de voorgeschreven droogtijd (meestal ongeveer 24 uur) het hout worden afgewerkt met het gekozen vernis/verf-systeem.
Door milieumaatregelen is de keuze aan een fungiciden (conserveringsmiddel) beperkt. Middelen die voor particulieren verkrijgbaar zijn worden gemaakt op basis van conazolen en op basis van boorzuur of borax. Een voorbeeld van de eerste is Tenco Houtconservering van de firma Touwen. Een voorbeeld van de tweede groep is Conserduc van Protekta. De middelen op basis van boorzuur zijn hygroscopisch (vochtaantrekkend) en daarom is het niet aan te bevelen hout, dat hiermee behandeld is af te werken met een vocht afsluitend systeem, zoals twee componenten systemen.
Carbolineum valt onder de niet-filmvormende beitsen en is (was) een goed conserveringsmiddel omdat het creosoot bevat. Jammer genoeg is het nu een verboden teerproduct.
Afwerking
Hierbij onderscheiden we twee soorten masten, namelijk de paalmast en de zogenaamde samengestelde mast.
Paalmast
Bij een paalmast kunnen we te maken hebben met wind en haarscheuren. Deze scheuren of scheurtjes zorgen voor vochttoetreding in het hout en met name de kleine scheurtjes verdienen extra aandacht bij de conservering van het hout. De kleine scheurtjes hebben een capillaire werking en zuigen het vocht als het ware naar binnen. Gezien de veelal grillige vorm en diepte van de scheuren en scheurtjes is het af te raden deze af te kitten of met een ander vulmiddel te dichten. Hout werkt, waardoor er behoorlijk hoge eisen gesteld worden aan de elasticiteit van de kit of een ander vulmiddel. Dit hoeft op zich geen probleem te zijn, want er zijn kitten die een veilig maximale toelaatbare rek (VMTR) hebben van meer dan 25%, maar dan moet het te kitten onderdeel wel de juiste afmetingen hebben qua lengte, breedte en diepte. Ook de hechting van de kit speelt daarbij een rol. In de praktijk is het goed kitten van scheuren bijna niet te realiseren.
Afwerking met filmvormende beits (vochtregulerend)
Injecteer wind- en haarscheuren met fungicide (gebruik een injektiespuit) en strijk het kale hout er mee in. Na droging goed schuren en voorbehandelen met een gering filmvormende beits die ook nog een enigszins impregnerend vermogen heeft. Afwerken met twee afzonderlijke lagen filmvormende beits, in een transparante kleur naar keuze.
Afwerking met niet-filmvormende beits
Deze beits is niet aan te bevelen als laatste afwerking. Niet behandeld hout werkt onder invloed van het vocht van de omgeving. Door onze sterk wisselende weersomstandigheden zal het niet behandelde hout sterk werken wat onder andere scheurvorming in de hand werkt. Om deze reden gebruiken we producten die een membraan functie hebben en die vochtregulerend werken.
Voordeel van niet-fimvormende beits is, dat het een conserverende werking heeft en dat er geen blaarvorming op treedt. Hierdoor kan ze in de meest voorkomende gevallen als kleurdragende grondlaag dienen voor filmvormende beitsen en vernissen, uiteraard na goede doordroging. Een niet-filmvormende beits heeft geen membraan functie en is geen vervangende laag in een totale systeem, maar eerder een toevoeging, bijvoorbeeld als kleurgevende laag.
Afwerking met gemodificeerde alkydhars (bootlak)
Dit is een niet-vochtregulerend systemen. Hierdoor kunnen vochtconcentraties in de ondergrond voorkomen, vooral bij mechanische beschadigingen. De lak heeft wel een hoge glans.
Injecteer wind- en haarscheuren met fungicide (gebruik een injektiespuit) en strijk het kale hout er mee in. Gebruik wel een niet-zouthoudende fungicide (dus niet op basis van boorzuur). Strijk het hout voor met verdunde vernis. Afwerken met twee afzonderlijke lagen vernis.
Indien kleur gewenst is kan ook voorgestreken worden met een filmvormende beits, maar denk wel aan een goede doorharding alvorens verder af te werken met de bootlak.
Samengestelde mast
Met dit type mast hebben we te maken met lijmverbindingen. Daarom kiezen we een afwerkingssysteem met een hoge waterdamp-diffusie weerstand zodat grote verschillen in luchtvochtigheid geen of weinig invloed op het hout en de lijmverbindingen hebben. De ondergrond moet wel het juiste vochtgehalte hebben voor behandeling (minder dan 14%). Gezien deze voorwaarden valt de keuze al gauw op een twee componenten systeem of een systeem gebaseerd op een gemodificeerde alkydhars (bootlak).
Afwerking met twee componenten
Behandel het kale hout met een niet-zouthoudende fungicide (dus niet op basis van boorzuur).
Voorstrijken met verdunde epoxyvernis of epoxyvernis met een impregnerende werking (voorbeelden van fabrikanten zijn onder andere het IJ, Polyservice en Westsysteem). Epoxyvernis aanbrengen en afwerken met een polyurethaan vernis (tegen UV straling). Een volledig polyurethaan systeem is ook mogelijk, maar dat is wel kostbaarder.
Alternatief is een volledig epoxy-systeem van drie lagen aanbrengen en af werken met één laag filmvormende beits, al of niet in een transparante kleur.
Afwerking met gemodificeerde alkydharsvernis
Dit is gelijk aan de manier van afwerken bij een paalmast. Ook hier heeft men de keuze om na het aanbrengen van het volledige systeem als afwerking te kiezen voor een filmvormende beits in transparante kleur.
Voorbereiding is het halve werk
Bij alle conserveringsmethoden is het resultaat zo goed als de voorbereiding. Om een zo goed mogelijk resultaat te bereiken is zorgvuldig werken dus belangrijk.
Denk ook aan de volgende zaken:
Het aanwezige beslag moet bij voorkeur demontabel zijn, zodat het hout hierachter ook naar behoren kan worden behandeld.
Voorkom zo veel mogelijk het kontakt tussen hout en staal door gebruik te maken van rubber of plastic-folie. Zo voorkom je een dauwpunt (een contact punt waar vochtvorming op kan treden). Zorg ook dat de aansluitingen op of aan de mast afwaterend afgekit worden met bijvoorbeeld een polyurethaan kit.
Schuur transparante lagen niet met schuurpapier maar met scotch-brite. Dit voorkomt kale plekken en dus uiteindelijk verschil in laagdikte. Verschillen in laagdikte geven kleurverschil en zogenaamd ‘bont’ werk. Schuur hoogte verschil van porién en houtnerven goed glad.
Zo komt je uiteindelijk tot een optimale conservering en een mooi resultaat.
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Bokkepoot 199
Natuurproducten
Lijnolie en daarvan afgeleide merkproducten als Harpuis en Perkoleum zijn natuurproducent die eigenlijk buiten het kader vallen van dit artikel, dat over producten van moderne verftechnologie gaat. Toch een klein overzicht.
Lijnolie is in twee vormen te koop: rauw en gekookt. Beide soorten kan men qua vochtregulatie en membraan functie onderbrengen in de groep filmvormende beitsen met de neiging naar die van een traditionele bootlak. Wel heeft bootlak heel andere rheologische eigenschappen en zijn de moderne producten beter bestandheid tegen weersinvloeden. Natuurproducten vergen dus meer onderhoud dan de moderne producten.
Rauwe of verse lijnolie neemt gemakkelijk vocht op, waardoor het melkachtig wit wordt. Ook de mechanische sterkte is slecht en door deze beide nadelen zal de rauwe lijnolie al na enkele maanden verweren. Een ander nadeel is de droogtijd, die (zonder gebruik te maken van siccatief) drie tot vijf etmalen is.
Gekookte lijnolie is in feite een verkeerde naam. De olie wordt namelijk verhit tot ongeveer 280 graden terwijl het kookpunt van lijnolie 380 graden is. De droogtijd is korter dan van rauwe lijnolie en de gekookte lijnolie is ook beter bestand tegen weersinvloeden door toevoeging van metaaloxyden tijdens de verhitting. Daarentegen zal gekookte lijnolie het hout minder impregneren dan rauwe lijnolie omdat door het verhittingsproces de moleculen van de olie groter worden door polymerisatie.
Voorbeelden
Harpuis van de firma Vliegenthart is een traditioneel product, dat al lang gebruikt wordt voor houtconservering. G.P.J. Mossel noemt het al in 1858 in zijn ‘Handleiding tot de kennis van het tuig, de masten en de zeilen van het schip‘. Het is gebaseerd op gekookte lijnolie met natuurhars en diverse traditionele hulpstoffen. De vochtregulatie is te vergelijken met die van filmvormende beitsen, maar de overige eigenschappen zoals de weerbestendigheid zijn níet te vergelijken met een van de in het artikel genoemde producten.
Perkoleum, een product van de firma Koopmans is een filmvormende beits met een vaste stof gehalte van 74 %. Het is een combinatie van lijnolie en alkydhars.
Tonkinois is een mengsel van hars, lijnolie en (Chinese) houtolie (tungolie) en is te rangschikken onder de klassieke bootlakken, dus ook qua vochtregulatie e.d. De tungolie verbetert de watervastheid en wordt ook in moderne bootlakken op basis van gemodificeerde alkydhars verwerkt.